8. þáttur: Elstu barnaskólar landsins

Á 18. og 19. öld fór kennsla fram á heimilum. Skyldu húsbændur sjá um að börnin lærðu að lesa, en prestar sjá til þess að það væri gert. Árangurinn var sá að frá því um 1800 kunnu flestir landsmenn að lesa, en færri að skrifa. Þetta var ódýrt kerfi og virkaði. Engin skólahús þurfti að byggja, engin skólabörn að flytja og ekki að borga laun kennara - nema ráðinn væri einkakennari, en það fór í vöxt. Skólaskylda komst ekki á fyrr en með fræðslulögum 1908 og þá aðeins fyrir 10-14 ára börn. Margir fyrstu barnaskólanna voru byggðir upp og reknir af áhugamannafélögum.

Jón Árnason Skálholtsbiskup lagði fram ítarlega tillögu árið 1736 um ,,barnaskóla í hverri sýslu”. Elsti barnaskóli á Íslandi sem sögur fara af var starfræktur í Vestmannaeyjum 1745-1760, af litlum efnum. Prestarnir og hreppstjórinn stóðu fyrir þeim skóla. Þetta var á þeim árum sem lækninum Schleisner tókst loks að vinna bug á ginklofaveikinni illræmdu í Eyjum. Bjarni E. Magnússon varð sýslumaður 1861 og gerði ítrekaðar tilraunir til að stofna á ný skóla þar sem börnunum væru ekki aðeins kenndar almennar námsgreinar heldur einnig reglusemi, hlýðni og hreinlæti. Nýta mætti til þess húsnæði fæðingarstofnunarinnar eða þinghúsið. Sýslumaður fékk engan stuðning yfirvalda til þess (Saga alþýðufræðslunnar bls.95). Hér segir frá skólanum og einnig frá barnaskóla er stofnaður var í Vestmannaeyjum löngu síðar og tók til starfa 1884.

Hausastaðaskóli í Álftaneshreppi var stofnaður 1792. Byggt var fyrir Thorkilliifé veglegt 46 m² hús, ásamt risi, fyrir 12 öreigabörn, til að halda í þeim lífinu og koma þeim til manns. Auk námsskrár barnaskólans; að lesa, skrifa, reikna og lesa kristinfræði, lærðu nemendur til verka allt árið við landbúnað, fiskveiðar, smíðar, tóvinnu og garðrækt. Þetta var heilsársskóli fyrir 6-16 ára stúlkur og drengi, sem bjuggu í skólanum. Á hverjum degi skyldi lesið úr biblíunni og beðið fyrir kirkju, kóngi og heill landsins. Flestir voru nemendur 16 talsins og voru greiddir 16 ríkisdalir úr Thorkilliisjóði með hverju barni. Erfitt var að halda skólanum gangandi vegna naumra fjárveitinga, enda þótt hann væri þá ein ríkasta stofnunin í landinu. Lét Castensen stiftamtmaður, illu heilli, leggja skólann niður 1812. Nánar um skólann í Jón Skálholtsrektor hér bls.119.”

Í Reykjavík var stofnaður barnaskóli 1830 sem starfaði til 1846, í Aðalstræti 16. Gert var ráð fyrir 20 börnum betri borgara og var danska aðal málið. Skólagjald var 6 rd á ári sem reyndist of hátt fyrir fátækt alþýðufólk. Þá kom Thorchilliisjóður til hjálpar, þar til menn fundu út 1846 að það samræmdist ekki reglum sjóðsins að greiða rekstrarhalla einkaskóla yfirstéttarinnar í Reykjavík. Lagðist skólinn þá niður, enda kusu efnaðir foreldrar að kenna börnum sínum heima. Lagt var fram frumvarp á Alþingi 1853 um stofnun barnaskóla í Reykjavík sem varð loks að lögum 1859. Þar var stofnaður barnaskóli 1862, samkv. tilskipun konungs 1859. Var hann í óhentugu gömlu timburhúsi í Hafnarstræti, sem kaupmenn gáfu, þar til byggt var vandað skólahús í Pósthússtræti árið 1883, sjá mynd. Það hús varð síðar lögreglustöð er skólinn flutti 1898 í nýtt hús við Tjörnina sem síðar nefndist Miðbæjarskólinn, og var það stækkað strax 1908, enda nemendur næstum 500. Var þetta eini opinberi barnaskólinn í Reykjavík þar til 1930 að nýbyggður og glæsilegur Austurbæjarskóli tók til starfa.

Að Leirá starfaði barnaskóli í sérbyggðu húsi 1878-1889 á vegum Þórðar Þorsteinssonar bónda; og einnig í Gaulverjabæ 1881-1890 á vegum séra Páls Sigurðssonar.

Elstu barnaskólar landsins sem starfað hafa samfellt – og stofnár þeirra:

1852: Barnaskólinn á Eyrabakka og Stokkseyri, í eigin húsnæði frá upphafi.

1862: Barnaskólinn í Reykjavík (rekinn frá upphafi af sveitarfélaginu, fyrst í leiguhúsnæði).

1872: Thorkillii barnaskólinn í Vatnsleysustrandarhreppi; og Gerðaskóli í Garði, báðir í eigin húsnæði.

1874: Barnaskólinn á Ísafirði. Árið eftir byggt hús, Silfurgata 3, síðan nýtt hús 1901 sem enn stendur.

1875: Mýrarhús á Seltjarnarnesi; og í Hafnarfirði, undanfari Flensborgar í 2 ár.

1877: Flensborg Hafnarfirði barnaskóli, varð alþýðu- og gagnfræðiskóli 1882, með kennaradeild 1896-1908.

1880: Álftanes, fyrst á Bessastöðum; og tímabundið í Njarðvík og Kjós.

1881: Seyðisfjörður. Skólahús kom tilhöggið frá Noregi 1907.

1882: Njarðvík, skóli með ýmsu móti til 1911, þá sameiginlegur með Keflavík til 1939.

1883: Siglufjörður, yst á Búðarhóli, svo í skólahúsi frá 1899, en það brann örfáum dögum áður en vígt var núverandi skólahús 1913 sem síðan hefur verið stækkað.

1884: Vestmannaeyjar (þar var áður barnaskóli 1745-1760).

1885: Skóli í eigin húsi í Haukadal í Dýrafirði.

1887: Keflavík, í Góðteplarahúsinu frá 1889. Skólahús við Skólaveg reis 1911 og sameinast Njarvíkurskóla.

1888: Grindavík, að frumkvæði sr. Odds V.Gíslasonar. Pétur Guðmundsson kenndi, á 3 stöðum.

1889: Keflavík (í Góðteplarahúsinu. Skólahús við Skólaveg reis 1911 og sameinast Njarvíkurskóla.)

Þetta er ekki tæmandi upptalning, vantar t.d. upplýsingar um Akureyri.

Í skýrslu í Tímariti um uppeldi og kennslumál 1888 er alls getið 30 barnaskóla, en margir þeirra störfuðu ekki öll árin, Árið 1890 voru þeir 17 og 1891 13 sem landssjóður styrkti lítillega. Árslaun kennara voru 200-500 kr. Árið 1903 eru 47 skólahús í landinu, þar af 2 á Vatnsleysuströnd. Skólagjöld voru 8-18 kr, tók karlmann 30-70 klst. að vinna fyrir þeim. Þá naut um helmingur barna skólafræðslu.

Heimildir m.a.:Frumgerðir sjávarþorpa https://www.vefnir.is/grein/frumgerdir-sjavarthorpa Loftur Guttormsson: Lýðmenntun. Minning 200 ára skóla í Vestmannaeyjum. Jón Skálholtsrektor. Alþingistíðindi 1853; Skýrsla um barnaskóla 1887-1888 ; Saga alþýðufræðslunnar, Miðbæjarskólinn kvaddur. Menntamál 42.árg. 3.tbl. Saga elstu skóla í Reykjavík.